Terapia konwersyjna

Z Encyklopedii LGBT

Terapia konwersyjna (lub terapia reparatywna; ang: conversion therapy, reparative therapy), określenie pseudonaukowej[1] metody mającej zmienić orientację seksualną z homoseksualnej lub biseksualnej na heteroseksualną.[2] Obecnie w środowisku naukowym panuje pełny konsensus, że takie praktyki są nieskuteczne, szkodliwe i sprzeczne z etyką terapeutyczną.[3] W związku z tym jej stosowanie zostało zmarginalizowane do organizacji katolickich i innych tego typu.[4]

Historia

Historię postrzegania homoseksualizmu przez naukę można podzielić na trzy fazy. W pierwszej dominowała Freudowska teoria, mówiąca, że homoseksualizm jest jednym z wariantów seksualności i raczej nie podlega zmianie. Druga faza, po śmierci Freuda, odznaczała się homofobicznym skrzywieniem i różnego rodzaju agresywnymi próbami „leczenia homoseksualizmu”. Trzecia faza, obecna, jest fazą usuwania z nauki wszelkiej maści ideologii, które traktują homoseksualizm jako patologię. W związku z tym terapia konwersyjna nie ma obecnie racji bytu w głównym nurcie psychologii.[4]

Znane osoby, ich poglądy i metody

Richard Cohen


Nagranie przedstawia fragment materiału CNN o Cohenie. Cohen pokazuje dwie stosowane przez niego techniki: terapia przytulaniem i terapia uderzaniem rakietą tenisową w poduszkę.

Richard Cohen jest jednym z czołowych amerykańskich „terapeutów konwersyjnych”, związanym z kościołem ewangelickim. Uważa, że homoseksualiści to w rzeczywistości heteroseksualiści, którzy byli molestowani w dzieciństwie, w związku z tym należy im dopomóc modlitwą i terapią.[5]

Z przekonaniem tym zgadzają się polscy psychologowie katoliccy, którzy dodają, że nawet jeżeli homoseksulista nie był molestowany, to fakt ten jedynie potwierdza teorię o takim pochodzeniu homoseksualizmu, człowiek bowiem nie jest szwajcarskim zegarkiem, w którym są trybiki i chodzą, jak powinny chodzić.[6]

Cohen jest znany z innowacyjnych metod „leczenia” homoseksualizmu, które obejmują terapię przytulaniem i terapię uderzaniem rakietą tenisową o poduszkę. Pierwsza z nich, stosowana również w Polsce, bazuje na przekonaniu, że homoseksualista został „zraniony” w dzieciństwie i nie utworzył odpowiedniej relacji z rodzicem tej samej płci. Według NARTH (największy ośrodek „leczenia” homoseksualizmu w USA), „terapia przytulaniem” jest szkodliwa, ponieważ posiada seksualne konotacje i „terapeuci” mogą ją stosować celem wykorzystywania seksualnego „pacjentów”.[7]

Terapia przy użyciu rakiety tenisowej ma na celu wyładowanie negatywnych emocji na rodzica płci przeciwnej - zob. wideo.

Cohen został w 2002 r. wyrzucony z Amerykańskiego Towarzystwa Wsparcia Psychologicznego za niekompetencję i notoryczne łamanie etyki terapeutycznej.[8]

Paul Cameron

Kolejny znany „terapeuta konwersyjny”. Światową sławę przyniosła mu wypowiedź stwierdzająca, że gejów i lesbijki należy zamykać w obozach a homoseksualizm penalizować, ponieważ seks homoseksualny jest przyjemniejszy od heteroseksualnego, w związku z czym wszyscy ludzie prędzej czy później porzucą heteroseksualizm i ludzkość wyginie.[9] Inna błyskotliwa teza głoszona przez Camerona po przeczytaniu kilku nekrologów w gazecie stwierdza, że geje żyją do 30 lat krócej niż inni ludzie, co oznacza, że geje powinni umierać mniej więcj w wieku 40-45 lat.

Uważa także, że osoby homoseksualne nie mogą być nauczycielami, ponieważ mogłyby „zarażać” homoseksualizmem uczniów.[10]

Cameron uważa, że istnieje głęboki związek między homoseksualizmem a przemocą domową. Jego zdaniem wynika to z przeprowadzonych przez niego badań, stwierdzających, że wielu sprawców przemocy domowej to osoby tej samej płci co ofiary.[11]

Cameron został wyrzucony z Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Towarzystwa Psychologicznego Stanu Nebraska z powodów podanych wyżej.[12]

Gerard van den Aardweg

Holenderski psycholog katolicki Gerard van den Aardweg, ściśle współpracujący z Opus Dei[13], uważa, że homoseksualizm jest rodzajem nerwicy oraz „zranienia”, które może zostać wyleczone metodami terapeutycznymi i religijnymi (przy czym metody terapeutyczne nie są konieczne).[14]

Metody „terapii”

Metody behawiorystyczne

Metody behawiorystyczne obejmują przede wszystkim terapię awersyjną - tzn. taką, w której homoseksualizm jest kojarzony z pewnym bodźcem awersyjnym. Zgodnie z mechanizmami warunkowania instrumentalnego, sam homoseksualizm po jakimś czasie powinien wywoływać reakcję awersyjną. Polega ona zatem na prezentowaniu „pacjentowi” różnego rodzaju materiałów homoerotycznych a następnie poddawaniu go wstrząsom elektrycznym, substancjom wywołującym reakcje wymiotne itp. Mówiąc prostym językiem, „terapia” ta ma na celu obrzydzenie homoseksualizmu. Jednocześnie, podaje się materiały heteroerotyczne oraz zmusza „pacjenta” do masturbacji, żeby skojarzyć przyjemność seksualną z zachowaniami heteroseksualnymi.[15](s. 152)

Niektórzy „terapeuci” włączają w „terapię” tzw. partnerki substytucjonalne, których zadaniem jest uprawianie seksu z „pacjentami”.

Ocena naukowa

Tego typu metody polegają na arbitralnym wprowadzaniu asocjacji (skojarzeń) między danymi bodźcami. Ewentualne przypadki „wyleczenia” nie wynikają z patologicznego charakteru homoseksualizmu lecz z ogólnych mechanizmów warunkowania. Stosując analogiczne mechanizmy można dowolną osobę „wyleczyć” z heteroseksualizmu, tak by stała się homoseksualna. Skuteczność takiej „terapii” zależałaby jedynie od stopnia natężenia bodźców awersyjnych.

Używanie wstrząsów elektrycznych zostało ocenione przez naukowców nie tylko jako sprzeczne z etyką terapeutyczną, ale także zostało uznane za torturę.[15](s. 153)

Jednocześnie, metody behawiorystyczne zostały poddane krytyce także przez same środowiska katolickie ze względu na zmuszanie „pacjentów” do masturbacji co nie jest zgodne z katolickim światopoglądem.[16] Poddawanie ludzi wstrząsom elektrycznym nie wzbudza kontrowersji w tym środowisku.

Metody psychodynamiczne

Zygmunt Freud, ojciec psychoanalizy uważał, że człowiek jest z natury biseksualny, a homoseksualizm nie jest stanem patologicznym. Z tym stwierdzeniem, nie zgodziła się większość uczniów Freuda, którzy próbowali „leczyć” homoseksualizm stosując psychoanalizę. Ich stanowisko oparte było na przekonaniu, że źródłem homoseksualizmu są nierozwiązane konflikty wewnętrzne z czasów dzieciństwa oraz identyfikacja z rolą matki zamiast ojca.[17]

Jak wykazały badania amerykańskich psychologów, wśród 100 „pacjentów” poddanych wieloletniej terapii nie zaobserwowano prawie żadnych oznak zmiany orientacji seksualnej.[15](s. 151, 256) Wynika to przede wszystkim z błędnego założenia o patologicznych przyczynach homoseksualizmu.

Obecnie psychoanalitycy stoją na stanowisku, że homoseksualizm jest stanem normalnym, potępiając wszelkie praktyki mające na celu zmianę orientacji seksualnej.[18]

Ocena naukowa

Amerykańskie Towarzystwo Psychoanalityczne stwierdziło, że homoseksualizm nie może być uważany za psychopatologię lub problem rozwojowy. Praca psychoanalityczna z osobami homoseksualnymi nie może mieć na celu zmiany ich orientacji seksualnej. Tego typu metody są nie tylko sprzeczne z podstawowymi założeniami psychoanalizy, ale mogą wywołać znaczące szkody w zdrowiu psychicznym „pacjenta”.[18]

Metody hormonalne

Metody hormonalne opierają się na błędnym przekonaniu, że homoseksualizm spowodowany jest mniejszym poziomem hormonów płciowych. Terapia polega zatem na aplikowaniu androgenów u mężczyzn lub estrogenów u kobiet. W rzeczywistości poziom hormonów płciowych jest taki sam u osób homo- i heteroseksualnych. „Terapia” nie ma zatem wpływu na orientację seksualną. Ofiary tej homofobicznej „terapii”, np. ojciec informatyki Alan Turing, doświadczali wielu niebezpiecznych dla zdrowia skutków ubocznych, tj. stany zapalne układu moczowo-płciowego, uszkodzenie narządów wewnętrznych, przede wszystkim wątroby, począwszy od żółtaczki, a skończywszy na nowotworze, a także zanik jąder i ginekomastia. Przymusowa, niszcząca zdrowie terapia, połączona z homofobiczną nagonką i zakazem kontynuowania pracy naukowej doprowadziła Turinga do samobójstwa.

Metody „religijne” i inne

Istnieje szereg różnego rodzaju metod „zmiany orientacji seksualnej” stosowanych historycznie (np. terapia hormonalna), które nie są stosowane obecnie ze względu na zerową skuteczność (zob. sekcja historyczna). Interesujące są także metody „religijne”, które obejmują „modlitwę, post i łaskę Bożą” a także swoiste metody używane przez różne konkretne grupy (o tym więcej w sekcjach poświęconych tym grupom). Metody religijne, np. opierające się na założeniu „łaski Bożej” nie zostały przebadane przez naukę. Dotyczy to również różnego rodzaju kuriozalnych metod jak np. przytulanie się do pluszowych misiów (grupa „Pomoc2002”) lub uderzanie rakietą tenisową o poduszkę (propagowane przez R. Cohena).

Ośrodki terapii reparatywnej w Polsce

Odwaga

W Polsce działa kilka ośrodków związanych ze środowiskiem katolickim, które stawiają sobie za cel „niesienie pomocy osobom homoseksualnym”. Jednym z nich jest ośrodek „Odwaga” prowadzony przez katolicką organizację „Światło Życie”.

Z materiałów opublikowanych na stronie internetowej ośrodka wynika, że nie zajmuje się on stricte zmienianiem orientacji seksualnej „pacjentów” lecz jedynie "proponuje pomoc duchową i terapeutyczną osobom o niechcianych skłonnościach homoseksualnych oraz ich rodzinom". Taki sposób postepowania wynika z obecnego oficjalnego stanowiska Watykanu, wyrażonego m.in. w Katechizmie Kościoła Katolickiego, w którym czytamy, że „osoby homoseksualne są powołane do czystości”.

Powyższy fakt wbrew pozorom jest sygnałem optymistycznym. Oznacza bowiem, iż Watykan przyjął do wiadomości, że orientacja seksualna nie podlega zmianie i jedynym wyjściem dla katolickich gejów i lesbijek jest „trwanie w czystości”. Ponadto należy podkreślić, iż organizacja zajmuje się wyłącznie osobami, które się do niej zgłoszą i ich orientacja jest dla nich kłopotem. Organizacja pomaga zaakceptować im siebie takimi jakimi są. Pozwala żyć w zgodzie ze sobą oraz wiarą katolicką (jeśli chcą w niej trwać).

Pomoc2002

Innym ośrodkiem „zmiany orientacji seksualnej” jest stowarzyszenie „Pomoc2002”. Metody terapeutyczne stosowane w tym ośrodku obejmują: terapię dotykiem, terapię obnażaniem, terapię misiem itp.[19]

Prezes stowarzyszenia, Mirosław Chmura, twierdzi, że „był homoseksualistą” i że po odbyciu terapii u Richarda Cohena zmienił swoją orientację seksualną. Obecnie chce „pomóc” innym osobom homoseksualnym za pomocą różnego rodzaju technik „terapeutycznych”.[19]

Główną metodą stosowaną w ośrodku jest „terapia dotykiem”. Jej stosowanie opiera się na błędnym przekonaniu, że homoseksualizm wynika z zaburzonych relacji rodzinnych u lesbijek i gejów. Przykładowo, gej miał zaburzone relacje z ojcem i przez to zaczął się identyfikować z rolą matki. Terapia zatem ma na celu odbudowanie tej więzi. Pan Chmura zachęca zatem swoich podopiecznych do przytulania się do niego, spania z nim w jednym łóżku, dotykania nawzajem swoich genitaliów itp.[19]

Inna metoda - terapia obnażaniem - polega na zmuszaniu „pacjentów” do rozbierania się przed „terapeutą” oraz symulowanie wizyty u urologa. Ma to na celu przede wszystkim usunięcie kompleksów dotyczących swojego ciała. Innym sposobem „leczenia homoseksualizmu” jest rozbieranie pacjentów do majtek, a następnie wykonywanie masażu.[19]

Sztandarowym produktem „Pomocy2002” jest również terapia pluszowym misiem.[19] Osoba homoseksualna może zostać uzdrowiona, jeżeli będzie się do niego przytulać i żalić. „Leczenie homoseksualizmu” za pomocą pluszowych miśków nie zostało przebadane przez środowisko naukowe.

Pascha

 Osobny artykuł: Pascha.

W Polsce działa także grupa „Pascha”, która akcentuje aspekty religijne. Jak czytamy na stronie internetowej ośrodka, „leczenie homoseksualizmu jest jak wspinanie się na K2”. Droga na K2 opiera się na dwóch filarach: łasce Bożej oraz „psychoterapii”. Do zbawienia łaska Boża jest niezbędnie potrzebna, przy czym można ją wypraszać za pomocą modlitwy i Eucharystii. Ze względu na naturę łaski Bożej nie ma żadnych badań naukowych dotyczących jej wpływu na orientację seksualną. Szczegóły dotyczące „psychoterapii” nie są znane ze względu na fakt, iż ośrodek wymaga od swoich podopiecznych zachowania w tajemnicy zarówno wszystkiego, co się dzieje na zajęciach, jak i samego uczestnictwa w grupie.[20]

Ocena naukowa

Wiele instytucji naukowych, zaniepokojonych niewiedzą i rosnącym poziomem uprzedzeń wydało oświadczenia dotyczące homoseksualizmu i „terapii” konwersyjnej.

Od ponad 30 lat w środowisku naukowym panuje konsensus co do faktu, że homoseksualizm nie jest chorobą i nie wymaga interwencji terapeutycznej. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne z niepokojem przypatruje się działaniom NARTH [ośrodek zajmujący się terapią konwersyjną] i tzw. terapii konwersyjnej ponieważ nie jest ona oparta na nauce. Nie ma naukowych dowodów na to, że orientacja seksualna może zostać zmieniona. Dalszy niepokój wzbudza w nas atmosfera uprzedzeń i dyskryminacji, jaka panuje w NARTH i Focus on the Family [kolejna homofobiczna organizacja].
— Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne[1]
Amerykańskie Towarzystwo Psychoanalityczne przyjmuje co następuje:
  • Homoseksualizm nie może być uważany za deficyt rozwojowy lub przykład psychopatologii. Tak jak wszystkie uprzedzenia, uprzedzenie homofobiczne negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne osób homoseksualnych, powodując powstanie poczucia naznaczenia poprzez uwewnętrznienie tych uprzedzeń.
  • Tak jak w przypadku wszystkich terapii psychoanalitycznych, celem terapii z osobami homoseksualnymi jest zrozumienie. Psychoanaliza nie może służyć „konwersji” lub „reperacji” [por. „terapia konwersyjna”, „terapia reparatywna”] orientacji seksualnej. Tego typu praktyki stoją w sprzeczności z podstawowymi założeniami psychoanalizy i zwykle skutkują znaczącym cierpieniem poprzez wzmacnianie niszczących uwewnętrznionych uprzedzeń homofobicznych.
— Amerykańskie Towarzystwo Psychoanalityczne[18]
Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne potępia używanie terapii „reparatywnej” lub „konwersyjnej”, która oparta jest na mniemaniu, że homoseksualizm jest zaburzeniem psychicznym lub że osoby homoseksualne powinny zmienić swoją orientację.
— Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne.[21]
Amerykańska Akademia Pediatryczna doradza młodzieży poszukiwanie wsparcia psychologicznego w przypadku poczucia niepewności co do tożsamości seksualnej. Unikaj wszelkich terapii, które mają na celu zmianę orientacji seksualnej lub leczenia bazującego na twierdzeniu, że homoseksualizm jest chorobą.
— Amerykańska Akademia Pediatryczna[3]
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne podtrzymuje stanowisko z 1973 roku, że homoseksualizm nie jest jednostką chorobową. W ostatnim czasie pojawiły się głosy kwestionujące powyższą tezę, które opierają się na założeniu, że homoseksualizm może zostać wyleczony. Podstawą tego typu twierdzeń nie są jednak rzetelne badania naukowe przeprowadzane przez kompetentnych specjalistów, lecz przekonania religijne lub polityczne nie respektujące praw obywatelskich osób homoseksualnych.
— Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne.[22]
Stosowanie terapii reparatywnej jest nieetyczne z natury, ponieważ narusza wiele podstawowych zasad etyki terapeutycznej: ignoruje wiedzę naukową, poniża godność pacjentów, powoduje wzrost ich napiętnowania społecznego, w końcu poważnie szkodzi relacjom między pacjentami a ich otoczeniem.
— Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne.[23]
Amerykańskie Towarzystwo Wsparcia Psychologicznego przyjęło w 1998 roku stanowisko, w którym sprzeciwia się twierdzeniu, iż osoby LGB są chore psychicznie w związku ze swoją orientacją seksualną. Jednocześnie wspiera głoszenie prawdziwych informacji o orientacjach seksualnych, zdrowiu psychicznym i właściwych interwencjach psychologicznych celem wyparcia informacji opartych na uprzedzeniach, ignorancji lub błędnych przekonaniach o orientacji homoseksualnej. Ponadto potępiamy promocję „terapii reparatywnej” jako metody „leczenia” osób homoseksualnych.
— Amerykańskie Towarzystwo Wsparcia Psychologicznego[3]

Ex-geje

 Osobne artykuły: Exodus InternationalJohn Paulk.

Osoby utrzymujące, że przeszły skuteczną terapię konwersyjną założyły w 1976 r. stowarzyszenie Exodus International, które stało się największą tego typu organizacją na świecie.

Dwaj współzałożyciele tej organizacji Michael Bussee i jego partner Gary Cooper w 1979 r. opuścili ją, wzięli rozwód z żonami i zawarli uroczyście ze sobą związek, który trwał szczęśliwie aż do śmierci Coopera w 1991 r. Wraz z kilkoma innymi osobami, które wystąpiły z organizacji, przeprosili publicznie za swój udział w niej przyznając przy tym, że nie widzieli przypadków aby którykolwiek z członków rzeczywiście zmienił swoją orientację.

19 czerwca 2013 r. organizacja ta ogłosiła koniec działalności, jej prezes Alan Chambers w oficjalnym oświadczeniu przeprosił za ból i krzywdy, których doświadczyły osoby wierzące w zapewnienia organizacji o skuteczność metod, mających zmieniać orientację seksualną, dodał też, że organizacja była częścią systemu ignorancji.[24]

Wcześniej 24 kwietnia 2013 r. John Paulk, jeden z głównych działaczy chrześcijańskich promujących Terapia reparatywna|terapię reparatywną]], przyznał, że zawsze był gejem, a terapię reparatywną nazwał nieskuteczną i szkodliwą. Zapowiedział także koniec swojego małżeństwa i wydał oficjalne przeprosiny za działalność w chrześcijańskich ruchach walczących z homoseksualizmem. Wyraził też chęć współpracy z organizacjami przeciwstawiającymi się homofobii.[25]

Terapia konwersyjna w kulturze masowej

W 130. odcinku amerykańskiego serialu „Dr House” (20. odcinek sezonu 6.) zatytułowanym „Wybór” (Choice) przedstawiony został przypadek młodego mężczyzny – ofiary „terapii konwersyjnej”. Przyczyną zagrażającego życiu pogorszenia się stanu jego zdrowia okazały się być zastosowane wobec niego w trakcie „terapii” elektrowstrząsy.

W 155. odcinku serialu animowanego „South Park” (Cartman Sucks) jeden z bohaterów zostaje przypadkiem wysłany do obozu, w którym praktykowano terapię konwersyjną. Jak się później okazało nikt (oprócz prowadzącego zajęcia) się tam nie wyleczył, za to podopieczni często dopuszczali się samobójstw.

W 4 odcinku, 2 sezonu „American Horror Story" jedna z bohaterek zostaje poddana terapii awersyjnej.

Opis terapii konwersyjnej można przeczytać w książce Chyba strzelę focha! Mikołaja Milcke. Autor uczęszczał na zajęcia jednej z grup w Warszawie. Wnioski wplótł w fabułę powieści.

Przypisy

  1. 1,0 1,1 Statement of the American Psychological Association (ang.). apa.org, 2006-08-10. [dostęp 2013-07-30].
  2. Therapies Focused on Attempts to Change Sexual Orientation (ang.). psych.org. [dostęp 2013-07-30].
  3. 3,0 3,1 3,2 Just the Facts about Sexual Orientation and Youth: A Primer for Principals, Educators, and School Personnel (ang.). apa.org. [dostęp 2013-07-30].
  4. 4,0 4,1 Kenji Yoshino. Covering. Yale Law Journal, 111 (4) (2002) (ang.). 
  5. Glenn Greenwald: Why don’t the powerful get grilled like this? (ang.). salon.com, 2009-12-09. [dostęp 2013-07-30].
  6. [mateusz.pl/donbosco/0911-2.htm Cieszyć się własną tożsamością] (pol.). mateusz.pl. [dostęp 2013-07-30].
  7. [www.narth.com/docs/holding.html "Holding Therapy" as a Therapeutic Approach : NARTH's Official Position Statement] (ang.). narth.com, 2008-12-06. [dostęp 2013-07-30].
  8. http://web.archive.org/web/20070103080104/http://www.rawprint.com/besen/012504_aca_letter.php
  9. Robert Dreyfuss: The Holy War on Gays (ang.). pflagdetroit.org, 1999-03-18. [dostęp 2013-07-30].
  10. Paul Cameron, Kirk Cameron. Do Homosexual Teachers Pose a Risk to Pupils?. Journal of Psychology, 130 (6), s. 603–613 (listopad 1996), doi:10.1080/00223980.1996.9915034 (ang.). 
  11. Paul Cameron: Child Molestation and Homosexuality. Colorado Springs: Family Research Institute, 1993, seria: FRI educational pamphlets.  (ang.)
  12. Letter from American Psychological Association to Paul Cameron, dropping him from membership (December 2, 1983) (ang.). psychology.ucdavis.edu, 1983-12-02. [dostęp 2013-07-30].
  13. Gordon Urquhart: Conservative Catholic Influence in Europe an Investigative Series (ang.). population-security.org. [dostęp 2013-07-30].
  14. Ja Cię synu naprawię – leczenie homoseksualizmu po katolicku (pol.). gejmed.streemo.pl. [dostęp 2013-07-30].
  15. 15,0 15,1 15,2 Douglas C. Haldeman: Sexual orientation conversion therapy for gay men and lesbians: A scientific examination. [w:] Homosexuality: Research Implications for Public Policy. John Gonsiorek, James Weinrich (red.). Newbury Park, California: Sage Publications, Inc, 1991. ISBN 0-8039-3764-4.  (ang.)
  16. Tomasz Górski: Cała prawda o >leczeniu< homoseksualizmu (pol.). racjonalista.pl, 2003-09-27. [dostęp 2013-07-30].
  17. S. Bem: Męskość, kobiecość : o różnicach wynikających z płci. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000. ISBN 83-87957-12-7.  (pol.)
  18. 18,0 18,1 18,2 Position Statement on Reparative Therapy (ang.). apsa.org. [dostęp 2013-07-30].
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 http://web.archive.org/web/20080323144611/www.pomoc2002.org/index.php
  20. [www.pascha.pl/zdrowienie.php program działań w Passze, czyli plan wyprawy na K2] (pol.). pascha.pl. [dostęp 2013-07-30].
  21. AMA Policies on GLBT Issues (ang.). ama-assn.org. [dostęp 2013-07-30].
  22. POSITION STATEMENT - COPP Position Statement on Therapies Focused on Attempts to Change Sexual Orientation (Reparative or Conversion Therapies) (ang.). psych.org. [dostęp 2013-07-30].
  23. Opinions of the Ethics Committee on The Principles of Medical Ethics With Annotations Especially Applicable to Psychiatry : 2001 Edition (ang.). psych.org. [dostęp 2013-07-30].
  24. Najstarsza grupa „nawracająca”" homoseksualistów zamyka się i przeprasza
  25. Kamil Sikora: John Paulk przekonywał, że religia leczy z homoseksualizmu. Teraz przeprasza i chce zostać działaczem gejowskim (pol.). natemat.pl, 2013-05-11. [dostęp 2013-05-24].