Konkubinat

Konkubinat, stan faktycznego pozostawania przez parę osób w trwałym nieformalnym związku charakteryzującym się wspólnym pożyciem a różniącym się od małżeństwa jedynie brakiem formalnej więzi cywilnoprawnej.

Konkubinat w świetle polskiego prawa

Terminologia stosowana w polskim ustawodawstwie

Choć pojęcie konkubinatu jest powszechnie stosowane w naukach prawnych i praktyce prawniczej to w polskim ustawodawstwie stosowane są wyłącznie określenia opisowe takie jak:

• osoby pozostające faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim
• osoby pozostające faktycznie we wspólnym pożyciu
• osoby pozostające we wspólnym pożyciu
• osoby pozostające w faktycznym pożyciu
• osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym

Zakres znaczeniowy konkubinatu w świetle polskiego prawa

Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej dokonał w 2007 roku wykładni obowiązującego prawa, w świetle której za konkubinat uważa się jedynie związki osób różnej płci.

„

Wobec braku prawnej regulacji pozamałżeńskiej wspólnoty osobisto-majątkowej, w orzecznictwie i piśmiennictwie zostały wypracowane pewne sposoby ujmowania i traktowania takiej wspólnoty, określanej mianem konkubinatu. Do kryteriów konkubinatu zalicza się z reguły brak formalnej podstawy pożycia partnerów oraz ograniczeń zakończenia związku, jego stabilność, istnienie osobisto-majątkowej wspólnoty życiowej oraz odmienność płci partnerów. Wypracowane w doktrynie i orzecznictwie pojęcie konkubinatu traktuje odmienność płci konkubentów jako jedną z jego cech istotnych.

Przeciw objęciu pojęciem konkubinatu wspólnot osób tej samej płci, zorganizowanych na wzór związków heteroseksualnych, przemawia ugruntowana tradycja, także językowa. Jak trafnie podkreśla się w doktrynie, argumentem przeciwnym jest również ujmowanie cech wspólnot konkubenckich w nawiązaniu do modelu wspólnot małżeńskich, a więc dotyczących wyłącznie związków osób różnej płci.

”

— Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2007 roku w sprawie IV CSK 301/07

Jednocześnie Sąd Najwyższy nie wykluczył obejmowania związków faktycznych osób tej samej płci ochroną prawa i wyraził pogląd o konieczności indywidualnego rozpatrywania stosunków majątkowych w takich związkach orzekając finalnie o prawidłowym rozpoznaniu sprawy przez Sąd Apelacyjny z zastosowaniem wzorców analogicznych jak ma to miejsce w przypadku związków faktycznych osób różnej płci.

„

Skarżący prezentował ponadto tezę, że w polskim porządku prawnym „nie ma miejsca na jakąkolwiek ochronę prawną osób żyjących w tzw. konkubinacie homoseksualnym”. Należy w z związku z tym stwierdzić, że konstytucyjna ochrona małżeństwa nie oznacza, że inne niż małżeńskie formy wspólnego pożycia są zakazane przez prawo. Nie budzi też wątpliwości, że rozliczenia majątkowe pomiędzy osobami pozostającymi w związkach pozamałżeńskich są dopuszczalne, a osoby te mogą się domagać ochrony w zakresie stosunków majątkowych powstałych w trakcie istnienia takiego związku.

Prawo polskie nie zawiera całościowej ani fragmentarycznej regulacji pozamałżeńskich wspólnot osobisto-majątkowych i dlatego traktuje się je jako związki faktyczne prawnie indyferentne. Ze względu na to, że prawo nie reguluje ich statusu oraz że niedopuszczalne jest stosowania do nich przepisów dotyczących stosunków majątkowych wynikających z zawarcia małżeństwa, konieczne jest poszukiwanie podstaw rozliczeń w obrębie prawa cywilnego. Wymaga to każdorazowo uwzględnienia konkretnych okoliczności sprawy oraz specyfiki wynikającej ze splotu stosunków osobisto-majątkowych, ukształtowanych w ramach danego związku.

[...]

Obecnie zatem nie ma dostatecznych podstaw do uznania związku powoda i pozwanego za konkubinat w takim rozumieniu, jakim posługuje się nim orzecznictwo i doktryna. To jednak nie przesądza wadliwości rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego, gdyż decydujące znaczenie ma ocena, czy w ustalonym stanie faktycznym prawidłowo została zastosowana konkretna podstawa prawna rozliczeń. Pozostawienie związków homoseksualnych poza zakresem pojęcia konkubinatu nie oznacza, że wykluczone jest zastosowanie do spraw majątkowych takich związków wzorca analogicznego do przyjętego dla rozliczeń majątkowych konkubentów.

”

— Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2007 roku w sprawie IV CSK 301/07

28 listopada 2012 roku Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie interpretacji art. 691 k.c. czym w istotny sposób zmienił dotychczasowy sposób interpretowania pojęcia konkubinatu.

„

Osobą faktycznie pozostającą we wspólnym pożyciu z najemcą – w rozumieniu art. 691 § 1 k.c. – jest osoba połączona z najemcą więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą; także osoba tej samej płci.

”

— Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2012 roku w sprawie III CZP 65/12

Prawa i obowiązki konkubentów w polskim prawie

Prawa i obowiązki konkubentów określone w prawie:

• prawo do wejścia ex lege (bezpośrednio na mocy ustawy) w stosunek najmu lokalu mieszkalnego po śmierci jednego z nich (art. 8. ustawy o najmie lokali mieszkalnych i o dodatkach mieszkaniowych)
• prawo ubiegania się na zasadzie pierwszeństwa o przydział lokatorskiego prawa do lokalu spółdzielczego po zmarłym konkubencie (art. 221. §1. prawa spółdzielczego)
• prawo do odmowy zeznań (art. 115. §11. k.k.)
• prawo konkubenta do żądania od sprawcy śmierci drugiego konkubenta środków utrzymania (art. 446. §2. k.c.)
• obowiązek solidarnej odpowiedzialność obu konkubentów za zaległości podatkowe każdego z nich (art. 111. §1. i §3. ordynacji podatkowej)
• obowiązki związane z dziećmi (art. 91. k.r.o.)
• po ustaniu pożycia konkubentów sąd może ingerować w wykonywanie przez nich władzy rodzicielskiej (art. 107 §2. k.r.o.)

Konkubinat homoseksualny w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Sprawa Karner przeciwko Austrii

W 2003 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Karner przeciwko Austrii (skarga nr 40016/98) uznający, że Austria odmawiając uznania prawa skarżącego do wstąpienia w stosunek najmu po śmierci jego partnera naruszyła art. 14. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z art. 8. tej konwencji. Wyrok został wydany pomimo śmierci skarżącego i zrzeczenia się praw do nieruchomości przez jego matkę. Adwokat skarżącego wniósł jednak o kontynuowanie postępowania do czego Trybunał się przychylił. Rząd austriacki interpretowanie przepisów dotyczących najmu z wykluczeniem par homoseksualnych tłumaczył koniecznością zapewnienia ochrony przed utratą zakwaterowania członkom tradycyjnych rodzin. Orzeczono, że ochrona rodziny tradycyjnej może stanowić słuszny cel, jednakże nie została zachowana zasada proporcjonalności a niedopuszczalne jest różnicowanie w traktowaniu oparte na płci lub orientacji seksualnej.

Sprawa Kozak przeciwko Polsce

W 2010 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie Kozak przeciwko Polsce (skarga nr 13102/02). Sprawa ta była szeroko opisywana przez polskie media.

Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że wykładnia zastosowana przez polskie sądy (oparta na wykładni Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej) narusza art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r.

Mimo rozesłania powyższego wyroku do sądów przez Ministerstwo Sprawiedliwości linia orzecznicza polskich sądów nie uległa zmianie.

O interpretację w tej kwestii zwrócił się Sąd Okręgowy w Warszawie rozpatrując odwołanie od wyroku Sądu Rejonowego dla Mokotowa. Sędzia Sądu Rejonowego Maciej Ługiewicz rozpatrując sprawę zignorował orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i powołał się na dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego. Sprawa była objęta Programem Antydyskryminacyjnym „Artykuł 32” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.

28 listopada 2012 roku Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie interpretacji art. 691 k.c. w której orzekł: „Osobą faktycznie pozostającą we wspólnym pożyciu z najemcą – w rozumieniu art. 691 § 1 k.c. – jest osoba połączona z najemcą więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą; także osoba tej samej płci.” Wykładnia jest wiążąca dla polskich sądów.

Zobacz też

• Formy prawne funkcjonowania związków osób tej samej płci
• Sytuacja prawna i społeczna osób LGBT w Polsce

Linki zewnętrzne

• http://www.konkubinat.pl/