Poppers

Z Encyklopedii LGBT
Poppersy różnych marek

Poppers, slangowe określenie różnych azotynów alkilowych przyjmowanych jako inhalanty (poprzez wdychanie oparów) w charakterze używki. Są to w szczególności azotyn izopropylu, azotyn izobutylu (2-metylopropylo azotyny), rzadziej, azotyn butylu i azotyn amylu (azotyn izoamylowy, azotyn izopentylowy).[1][2] Azotyn amylu stosowany jest w medycynie jako odtrutka na zatrucia cyjankami,[3] ale określenie „poppers” odnosi się konkretnie do substancji występujących w charakterze używki. Azotyn amylu i kilka innych alkilowych azotynów, które mogą być obecne w produktach takich jak odświeżacze powietrza i substancje czyszczące do głowic magnetowidów, często są wdychane w celu zwiększenia przyjemności seksualnej.[4] Produkty te są również częścią kultury klubowej od lat 70-tych XX w.[5]

Chociaż zgodnie z co najmniej jedną analizą, poppersy powodują mniejsze zagrożenie dla społeczeństwa i jednostki niż niektóre inne narkotyki rekreacyjne,[6] z innych doniesień wynika, że mogą wystąpić poważne skutki negatywne. W liście do "New England Journal of Medicine , okulista opisał cztery przypadki, w których osoby przyjmujące poppersy doświadczyły przemijających zaburzeń widzenia.[7] Istnieją dowody wskazujące, że nawet sporadyczne korzystanie z poppersów może mieć wpływ na widzenie.[8] Przy intensywnym długotrwałym używaniu istnieje możliwość uszkodzenia układu nerwowego.[9] Przypadkowe połknięcie lub zasysania cieczy, zamiast wdychania oparów, jest niebezpieczne i może okazać się śmiertelne.[10][11]

Nazwa potoczna poppers pochodzi od angielskiego czasownika to pop i wiąże się z dźwiękiem odłamywania szyjki ampułki. Na wielu polskich stronach internetowych można spotkać się z błędnymi nazwami chemicznymi. Zamiast poprawnych form azotan(III) amylu, azotyn amylu pojawiają się błędne azotan amylu[12] (przkłady błędów: innastrona.pl[13], gaylife.pl[14]).

Mechanizm działania poppersów i doznania z nimi związane

Wdychanie azotynów rozluźnia mięśnie gładkie w całym ciele, w tym mięśnie działającego niezależnie od woli zwieracza wewnętrznego odbytu i mięśnie pochwy.[3] Nie jest jasne, czy istnieje bezpośredni wpływ na mózg.[15] Mięśnie gładkie otaczają naczynia krwionośne w organizmie, a rozluźnione powodują, że naczynia te rozszerzają się powodując w wyniku natychmiastowy spadek ciśnienia, wzrost szybkości akcji serca oraz przepływu krwi w całym organizmie, wywołując uczucie ciepła i trwające zwykle kilka minut podekscytowanie.[16] Wśród innych efektów wymienia się m.in. zwiększenie ukrwienia skóry i jej większą wrażliwość na bodźce dotykowe.[12]

Azotyny alkilowe są często wykorzystywane jako tzw. „narkotyki klubowe” lub w celu zwiększenia doznań seksualnych.[4] Zawroty głowy, euforia i inne odczucia, które wynikają z przyspieszonej akcji serca często są postrzegane jako wzrost podniecenia seksualnego.[4] Według obiegowych opinii poppersy mogą wzmocnić i przedłużyć orgazm.[1][12] Niektórzy twierdzą, że poppersy obniżając ciśnienie krwi mogą powodować krótkotrwałe problemy z erekcją.[1]

Najczęściej wymieniane doznania to:

  • odczucie ciepła
  • euforia
  • ekscytacja
  • wrażenie mocniejszego i dłuższego orgazmu
  • łatwiejszy penetracja (przy użyciu poppersa przez partnera biernego)

Zagrożenia zdrowotne związane z użyciem poppersów

Wdychanie oparów

Zagrożenia związane ze spadkiem ciśnienia

Dane z czasopisma The Lancet ukazują azotyny alkilowe jako jedne z najmniej uzależniających i najmniej szkodliwych spośród dwudziestu popularnych używek i narkotyków

Merck Manual of Diagnosis and Therapy informuje, że niewiele jest dowodów na istotne zagrożenia związane z wdychaniem alkilowych azotynów.[4] Badanie i ranking szkodliwości leków opracowanych przez rząd brytyjski, doradców i na podstawie naukowych dowodów na szkodliwość zarówno jednostek, jak i społeczeństwa wykazało, że poppersy stanowią niewielkie potencjalne szkody dla osób lub dla społeczeństwa w porównaniu do innych nałogów.[6] 1983 US Consumer Product Safety wyjaśniającego Komisji Briefing Pakiet stwierdził, że „Dostępne dane o obrażeniach nie wskazują na znaczące ryzyko obrażeń lub chorób wynikających z nadużywania pokojowych odświeżaczy powietrza.”[17]

Poppersy mogą wchodzić w interakcję z przepisanymi lekami rozszerzającymi naczynia, takimi jak sildenafil (Viagra), i spowodować poważne obniżenie ciśnienia krwi, co prowadzi do omdlenia, udar mózgu lub zawał serca.[18][19][20]

Zagrożenia związane z powstawaniem methemoglobin

Poppersy powodują przekształcanie hemoglobiny w methemoglobinę, która nie przenosi tlenu. Objawem methemoglobinemii jest pojawienie się bólu głowy.[21]. Intensywne korzystanie z poppersów w rzadkich przypadkach może wiązać się z niedotlenieniem, zaburzeniami rytmu serca, uszkodzeniami układu krążenia, zaburzeniami neurologiczne, uszkodzeniami błon śluzowych i płuc, podrażnieniami skóry i zapaleniem skóry twarzy. Przy długotrwałym stosowaniu mogą wystąpić uszkodzenia układu nerwowego.[9][22] Oprócz methemoglobinemii, stosowanie poppersów może spowodować hemolizę (przechodzenie hemoglobiny do osocza), zwłaszcza w przypadku przedawkowania lub u osób do tego predysponowanych. Przedawkowanie poprzez połykanie (a nie wdychanie) może spowodować sinicę, utratę przytomności, śpiączkę, a nawet śmierć. W leczeniu methemoglobinemii związanej ze stosowaniem poppersów stosuje się błękit metylenowy.[3][23][24][10] Przypadkowe wdychanie azotynów amylu lub butylu może prowadzić do rozwoju lipidowego zapalenie płuc.[11]

Zagrożenia dla wzroku

Poppersy mogą również zwiększyć ciśnienie wewnątrzgałkowe, a więc powinny być unikane przez ludzi mających jaskrę.[25] W odniesieniu do utraty wzroku, w opisie opublikowanego przypadku stwierdzono: „Podobny przypadek nie został opisany w ponad 100-letniej historii farmakologicznego wykorzystania azotynu amylu na dusznicę bolesną, i farmakologicznie trudno jest znaleźć uzasadnienie dla postępującej utraty wzroku.”[26][27] W październiku 2010 r., dr Michel Paques z Quinze-Vingts National Hospital w Paryżu we Francji wskazuje w liście do New England Journal of Medicine, że przynajmniej niektórzy ludzie mogą doświadczyć stałego lub czasowego uszkodzenie oczu z powodu korzystania z popersów, nawet jeśli poppersa użyli tylko raz.[8] Znaczenie tych odosobnionych uwag pozostaje niepewne.

Zagrożenia dla układu odpornościowego

Ze względu na możliwe zmiany w układzie odpornościowym, sugeruje się, że osoby zakażone HIV mogą napotkać dodatkowe zagrożenia dla zdrowia przy korzystaniu z poppersów.[28][12]

Kontakt ze skórą

Poppersy są substancjami drażniącymi. W kontakcie ze skórą mogą wywoływać podrażnienia, wysypkę[12] a nawet oparzenia.[21]

Połknięcia

Poppersy są substancjami toksycznymi i ich połknięcie może spowodować zejście śmiertelne. W takich przypadkach należy niezwłocznie wezwać pogotowie.[12][21]

Inne zagrożenia

Poppersy to substancje łatwopalne i nie należy ich używać w pobliżu otwartych źródeł ognia ze względu na ryzyko spowodowania pożaru i oparzeń.[12][21]

Właściwości chemiczne poppersów i ich otrzymywanie

Otrzymywanie azotynów alkilowych

Organiczne azotyny są wytwarzane z azotanu(III) sodu (azotynu sodu) i alkoholu w obecności kwasu siarkowego(VI) (kwasu siarkowego).[29] Pozostawione rozkładają się powoli do tlenków azotu, wody, alkoholu i produktów polimeryzacji aldehydu.

Azotyny alkilowe są otrzymywane w wyniku reakcji kwasu azotowego(III) (azotawym) z odpowiednim alkoholem (reakcja estryfikacji). Ogólny zapis takiej reakcji to:

R-OH + HONO ⇌ R-ONO + H2O,

gdzie R-OH oznacza alkohol. Przykładowo dla azotynu amylu reakcja taka przedstawia się następująco:

(CH3)2CHCH2CH2OH + HONO ⇌ (CH3)2CHCH2CH2ONO + H2O.

Właściwości fizyczne i chemiczne azotynów alkilowych

Poppersy są klasą związków chemicznych zwanych alkilowymi azotynami. Są to związki chemiczne o strukturze R-ONO. Z bardziej formalnego punktu widzenia są to estry alkilowe kwasu azotowego(III) (kwasu azotowego).

azotyn izopropylu azotyn izobutylu[30] azotyn amylu
(azotyn izoamylu)[30]
azotyn butylu[30]
Wzór sumaryczny C3H7NO2 (CH3)2CHCH2ONO (CH3)2CHCH2CH2ONO CH3(CH2)2CH2ONO
Wzór strukturalny
Wizualizacja
Masa cząsteczkowa (g·mol-1) 89,09 103,12 117,15 103,12
Stan fizyczny Klarowna bladożółta oleista ciecz Bezbarwna ciecz Przezroczysta ciecz Oleisty płyn
Temperatura wrzenia (°C) 39 67 97–99 78,2
gęstość (g/cm3) 0,87 0,87 0,91
Oznaczenia Brak danych Brak danych

Regulacje prawne dotyczące poppersów

W Polsce

Z dniem 24 sierpnia 2007 r. weszły w życie przepisy zakazujące wprowadzania do obrotu dostępnego dla konsumentów azotanu(III) izobutylu (azotynu izobutylu) jako substancji rakotwórczej.[31] Było to zgodne z europejską dyrektywą 2005/90/WE.[32]

Pozostałe substancje takie jak azotyn izopropylu i azotyn amylu wciąż są legalne.

W innych krajach

Początkowo azotyn amylu został wprowadzony do obrotu jako lek na receptę w 1937 r. i taki stan trwał do 1960 r., kiedy Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (Food and Drug Administration) zniosła wymóg posiadania recepty ze względu na wyniki badań w zakresie bezpieczeństwa. Wymóg ten został przywrócony w 1969 r. po obserwacji wzrostu stosowania jako używki.

Inne alkilowe azotyny zostały zakazane w USA przez Kongres przez Anti-Drug Abuse Act z 1988 roku. Ustawa zawiera wyjątek dla celów komercyjnych. Określenie celów komercyjnych jest zdefiniowane i oznacza inny użytek, niż wytwarzanie produktów konsumenckich zawierających lotne azotyny alkilu przeznaczony do inhalacji lub do wprowadzania w inny sposób lotnych alkilowych azotynów do organizmu człowieka lub dla fizycznych efektów euforii. Zakaz ten weszedł w życie w 1990 roku. Niektórzy producenci zmienili skład swoich produktów dla zgodności z przepisami, poprzez stosowanie legalnych azotynów cykloheksylowych jako podstawowych składników w swoich produktach, sprzedawanych jako substancje czyszczące do głowic magnetowidów lub pokojowe odświeżacze powietrza.

Azotyn amylu, produkowany przez Burroughs Wellcome (obecnie GlaxoSmithKline) oraz Eli Lilly and Company, początkowo był sprzedawany w małych szklanych ampułkach. nazwę „poppers” otrzymały od dźwięku odłamywania szyjki ampułki (ang. pop).[33] Dzisiaj, ze zmienioną formułą poppersy zawierające azotyn izobutylu są sprzedawane pod markami takimi jak Rush,[2][4] Locker Room,[2][4] Snappers,[2][34] i Liquid Gold[2].

W Wielkiej Brytanii, poppersy są powszechnie dostępne i często (legalnie[35]) sprzedawane w gejowskich klubach/barach, sex shopach, w para-aptekach i przez Internet.[36]

Historia zastosowań popersów

Pierwsze zastosowania medyczne azotynu amylu

Sir Thomas Lauder Brunton (14 marca 1844-16 września 1916), szkocki lekarz, jest znany z pionierskiego wykorzystania azotynu amylu w leczeniu dławicy piersiowej. Kliniczne użycie Bruntona z dnia azotyn amylu w leczeniu dławicy piersiowej zostało zainspirowane przez wcześniejsze prace z tym samym odczynnikiem Arthura Gamgee i Benjamina Ward Richardsona. Brunton uznał, że ból i dyskomfort mogą zostać zmniejszone przez podawanie pacjentom azotynu amylu celem rozszerzania naczyń wieńcowych i zwiększenia przepływu krwi do mięśnia sercowego.

Ponadto azotyny alkilowe powodują powstawanie methemoglobiny w którym, jako skutecznym antidotum na zatrucia, methemoglobiny łączy się z cyjankiem, tworząc nietoksyczne cyanmethemoglobin.[3] Azotyn amylu jako odtrutka na cyjanki był zawarty w zestawach takich jak popularny Taylor Pharmaceutical Cyanide Antidote Kit.[37]

Azotyny jako odtrutka na zatrucia cyjankami

Indywidualny Pakiet Przeciwchemiczny IPP – 51M. Po środku dwie fiolki w osłonce zabezpieczającej przed pokaleczeniem odłamkami szkła.

Azotyny amylu i azotyn sodu przyczyniając się do wytwarzania methemoblobiny działają jako odtrutka na zatrucia cyjankami[38] i kwasem cyjanowodorowym i z tego względu stały się składnikiem pakietów przeciwchemicznych. Dwie fiolki azotynu amylu to element składowy Indywidualnego Pakietu Przeciwchemicznego IPP – 51M. W instrukcji do niego zapisano „Przy bólach nosa, gardła, klatki piersiowej. Przełamać fiolkę i wdychać zawartość do zmniejszenia się bólu

Moda na poppersy

W 1978 r. TIME doniósł, że wśród homoseksualnych mężczyzn rozpoczęła się moda na poppersy jako sposób na zwiększenie przyjemności seksualnej i że „szybko rozprzestrzeniła się wśród awangardy heteroseksualnej” co miało być wynikiem agresywnego marketingu.[39]

Sondaże wśród osób używających poppersów są trudne do przeprowadzenia, ale w 1988 r. badania wykazały, że 69% mężczyzn uprawiających seks z mężczyznami w Baltimore i Waszyngtonie przyznało się do używania poppersów, 21% zrobiło to w ciągu ostatniego roku. Badanie wykazało również, że 11% osób stosujących narkotyki przyznało się do używania popersów, a 22% wśród „ciężko uzależnionych”. Średnia wieku podczas pierwszego użycia wyniosła 25,6 lat. W obu grupach badań stosowanych poppersy do bycia „na haju”, ale mężczyźni uprawiający seks z mężczyznami byli bardziej skłonni do ich wykorzystywania podczas seksu. Doniesiono, że w grupie tej spadło użycie po epidemii AIDS, a wśród narkomanów nie.[40]

Korzystanie przez nieletnich osiągnęło historyczne minima, co wynika częściowo z ustawowych zakazów sprzedaży nieletnim.[30] Praca opublikowana w 2005 r. badała korzystanie z poppersów poprzez ankiety National Household Surveys on Drug Abuse wśród amerykańskiej młodzieży w wieku 12-17 lat przeprowadzonej w latach 2000 i 2001. Ogólnie, 1,5% badanych w tej grupie wiekowej przyznało się do używania poppersów. Wielkość ta wzrosła do 1,8% wśród osób powyżej 14. roku życia.[41] W przeciwieństwie do tych niskich współczynników, badanie w północno-zachodniej Anglii wykazało, że 20% 16-latków przyznało się do używania poppersów.[5]

Poppers jako domniemana przyczyna epidemii AIDS

Na początku epidemii a także w późniejszych latach sugerowano, że poppers może mieć związek z AIDS, zakażeniami wirusem HIV i powiązanym z AIDS nowotworem mięsakiem Kaposiego.[42] Początkowo poppersy były rozważane jako hipotetyczna przyczyna narastającej wówczas epidemii AIDS, a idea przetrwała później w dużej mierze ze względu na działalność osób zaprzeczających, że HIV wywołuje AIDS jako pseudonaukowa racjonalizacja obecności AIDS wśród homoseksualnych mężczyzn.[43] Badania na zwierzętach sugerują związek pomiędzy alkilowymi azotynami i mięsakiem Kaposiego (choroba wskaźnikowa AIDS),[44][45] jednak badania wykorzystania poppers przez zakażonych HIV mężczyzn nie dają podstaw dla biologicznego związku między nimi.[46] Zamiast tego sugeruje się, korelacja oparta na tendencji wśród niektórych użytkowników poppersów w kierunku zachowań seksualnych o wysokim stopniu ryzyka.[47][48] Badania, które objęły 715 gejów przez osiem i pół roku, opublikowane w czasopiśmie Lancet w 1993 r. odrzuciły wszelkie związki przyczynowe między AIDS i poppersami.[49] Chociaż z badań nie wynikał związek między korzystaniem z poppersów w kulturze gejowskiej i zakażeń wirusem HIV stwierdzono, związek między seksem analny i zakażeniami wirusem HIV. Powołując się na ten związek, służby zdrowia w niektórych obszarach Stanów Zjednoczonych nakazały umieszczać ostrzeżenia w punktach sprzedaży poppersów.[50] [17]

Przypisy

  1. 1,0 1,1 1,2 Poppers (ang.). talktofrank.com. [dostęp 2011-05-06].
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Poppers: The effects, the risks, the law (ang.). thesite.org. [dostęp 2011-05-06].
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Amyl Nitrite (ang.). medsafe.govt.nz, 2000-05-18. [dostęp 2011-05-06].
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Volatile Nitrites (ang.). merck.com, November 2005. [dostęp 2011-05-06].
  5. 5,0 5,1 Nitrites (ang.). drugscope.org.uk. [dostęp 2011-05-06].
  6. 6,0 6,1 D. Nutt, L.A. King, W. Saulsbury, C. Blakemore. Development of a rational scale to assess the harm of drugs of potential misuse. Lancet, 369 (9566), s. 1047–1053 (marzec 2007), doi:10.1016/S0140-6736(07)60464-4, PMID 17382831 (ang.). 
  7. Rabin: Vision: A Quick High for Sex May Damage Vision (ang.). nytimes.com, 2010-10-18. [dostęp 2011-05-06].
  8. 8,0 8,1 Alan Mozes: Club drug "poppers" may be linked to eye damage (ang.). usatoday.com, 2010-10-16. [dostęp 2011-05-06].
  9. 9,0 9,1 C.H. Linden. Volatile substances of abuse. Emerg. Med. Clin. North Am., 8 (3), s. 559–578 (Aug 1990), PMID 2201521 (ang.). 
  10. 10,0 10,1 D.S. Dixon, R.F. Reisch, P.H. Santinga. Fatal methemoglobinemia resulting from ingestion of isobutyl nitrite, a "room odorizer" widely used for recreational purposes. J. Forensic Sci., 26 (3), s. 587–593 (lipiec 1981), PMID 7252472 (ang.). 
  11. 11,0 11,1 I.G. Hagan, K. Burney. Radiology of recreational drug abuse. Radiographics, 27 (4), s. 919–940 (lipiec–sierpień 2007), doi:10.1148/rg.274065103, PMID 17620459 (ang.). 
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 Sławomir Lachtera: Poppers - pedalska używka (pol.). polgej.pl, 2009-03-19. [dostęp 2011-05-06].
  13. Krzysztof Wagner: Party drugs to po prostu narkotyki: Podwójne niebezpieczeństwo! (pol.). innastrona.pl, 2001-12-21. [dostęp 2011-05-06].
  14. Jacek Adler: Poppers – afrodyzjak gejów (pol.). gaylife.pl, 2017-06-18. [dostęp 2011-05-06].
  15. R.L. Balster. Neural basis of inhalant abuse. Drug Alcohol Depend., 51 (1–2), s. 207–214 (czerwiec–lipiec 1998), doi:10.1016/S0376-8716(98)00078-7, PMID 9716942 (ang.). 
  16. Amyl Nitrite (ang.). [dostęp 2011-05-06].
  17. 17,0 17,1 Staff Report CPSC: Briefing Package on Petition HP82-1 (ang.). virusmythpoppersmyth.org, 1983-07-10. [dostęp 2011-05-06].
  18. F. Romanelli, K.M. Smith. Recreational use of sildenafil by HIV-positive and -negative homosexual/bisexual males. Ann. Pharmacother, 38 (6), s. 1024–1030 (czerwiec 2004), doi:10.1345/aph.1D571, PMID 15113986 (ang.). 
  19. Viagra May Cause Heart Attack Deaths In Younger Men With No Heart Problems, Study Finds (ang.). PSA Rising. [dostęp 2011-05-06].
  20. Experts See Dangerous Trend In Use Of Viagra With 'Party Pills' (ang.). Aetna InteliHealth, 2004-06-24. [dostęp 2011-05-06].
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 Ronald W. Wood. The acute toxicity of nitrite inhalants. NIDA Res. Monogr., 83, s. 28–38 (1988). National Institute on Drug Abuse, PMID 3140020 (ang.). 
  22. M. Foroozan, M. Studer, B. Splingard, J.F. Cuny i inni. Facial dermatitis due to inhalation of Poppers. Ann. Dermatol. Venereol., 136 (3), s. 298–299 (marzec 2009), doi:10.1016/j.annder.2008.02.027, PMID 19328321 (ang.). 
  23. Methemoglobinemia due to ingestion of isobutyl nitrite ('poppers'). Ned Tijdschr Geneeskd, 146 (49), s. 2370–2373 (Dec 2002), PMID 12510403 (ang.). 
  24. M.T. Pruijm, P.H. de Meijer. Aphrodisiac drug-induced hemolysis. J. Toxicol. Clin. Toxicol., 42 (3), s. 313–316 (2004), PMID 15362601 (ang.). 
  25. Ewald Horwath: Chemical addictions and their effect on someone with HIV (ang.). thebody.com, 2004-05-19. [dostęp 2011-05-06].
  26. H.C. Fledelius. Irreversible blindness after amyl nitrite inhalation. Acta Ophthalmol Scand., 77 (6), s. 719–721 (1999), doi:10.1034/j.1600-0420.1999.770625.x, PMID 10634573 (ang.). 
  27. A. Pece, F. Patelli, P. Milani, L. Pierro. Transient visual loss after amyl isobutyl nitrite abuse. Semin Ophthalmol., 19 (3–4), s. 105–106 (2004), doi:10.1080/08820530490882292, PMID 15590547 (ang.). 
  28. The neurology of AIDS. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press, 2005, s. 766. ISBN 0-19-852610-5.  (ang.)
  29. William A. Noyes. n-Butyl Nitrite. Organic Syntheses, 16, s. 7 (1936) (ang.). 
  30. 30,0 30,1 30,2 30,3 Mark Nickerson, John O. Parker, Thomas P. Lowry, Edward W. Swenson: Isobutyl nitrite and related compounds. San Francisco: Pharmex, Ltd., 1979.  (ang.)
  31. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 11 grudnia 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ograniczeń, zakazów lub warunków produkcji, obrotu lub stosowania substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych oraz zawierających je produktów (Dz.U. z dnia 22 grudnia 2006 r. nr 239 poz. 1731)(pol.)
  32. Dyrektywa 2005/90/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. zmieniająca po raz dwudziesty dziewiąty dyrektywę Rady 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych 32005L0090(pol.)
  33. Poppers (ang.). homohealth.org. [dostęp 2011-05-06].
  34. Inhalants (ang.). drugabuse.gov (National Institute on Drug Abuse). [dostęp 2011-05-06].
  35. Poppers (ang.). aidsmap.com, 2010-06-04. [dostęp 2011-05-06].
  36. BBC – Advice – Poppers (ang.). bbc.co.uk. [dostęp 2011-05-06].
  37. Amyl nitrite (ang.). Emergency Medical Products, Inc. [dostęp 2011-05-06].
  38. Janusz Pach, Jacek Sein Anand: Serwis Toksykologii Klinicznej: Postępowanie w zagrożeniu terroryzmem chemicznym (pol.). etox.2p.pl. [dostęp 2011-05-06].
  39. Rushing to a New High (ang.). time.com, 2011-05-06. [dostęp 2007-04-29].
  40. W.R. Lange, C.A. Haertzen, J.E. Hickey, F.R. Snyder i inni. Nitrite inhalants: patterns of abuse in Baltimore and Washington, D.C.. Am. J. Drug Alcohol Abuse, 14 (1), s. 29–39 (1988), doi:10.3109/00952998809001533, PMID 3265028 (ang.). 
  41. L.T. Wu, W.E. Schlenger, C.L. Ringwalt. Use of nitrite inhalants ("poppers") among American youth. J. Adolesc. Health, 37 (1), s. 52–60 (lipiec 2005), doi:10.1016/j.jadohealth.2004.06.007, PMID 15963907 (ang.). 
  42. L.N. Drumright, T.L. Patterson, S.A. Strathdee. Club drugs as causal risk factors for HIV acquisition among men who have sex with men: a review. Subst. Use Misuse, 41 (10–12), s. 1551–1601 (2006), doi:10.1080/10826080600847894, PMID 17002993 (ang.). 
  43. Debunking denialist myths (ang.). AIDStruth.org. [dostęp 2011-05-06].
  44. H.L. Fung, D.C. Tran. Effects of inhalant nitrites on VEGF expression: a feasible link to Kaposi's sarcoma?. J. Neuroimmune Pharmacol, 1 (3), s. 317–322 (Sep 2006), doi:10.1007/s11481-006-9024-4, PMID 18040808 (ang.). 
  45. V.C. Dunkel, A.M. Rogers-Back, T.E. Lawlor, J.W. Harbell i inni. Mutagenicity of some alkyl nitrites used as recreational drugs. Environ. Mol. Mutagen., 14 (2), s. 115–122 (1989), doi:10.1002/em.2850140207, PMID 2569972 (ang.). 
  46. C. Chao, L.P. Jacobson, F.J. Jenkins, D. Tashkin i inni. Recreational drug use and risk of Kaposi's sarcoma in HIV- and HHV-8-coinfected homosexual men. AIDS Res. Hum. Retroviruses, 25 (2), s. 149–156 (luty 2009), doi:10.1089/aid.2008.0196, PMID 19108691 (ang.). 
  47. F. Romanelli, K.M. Smith, A.C. Thornton, C. Pomeroy. Poppers: epidemiology and clinical management of inhaled nitrite abuse. Pharmacotherapy, 24 (1), s. 69–78 (styczeń 2004), doi:10.1592/phco.24.1.69.34801, PMID 14740789 (ang.). 
  48. V. Beral, D. Bull, S. Darby, I. Weller i inni. Risk of Kaposi's sarcoma and sexual practices associated with faecal contact in homosexual or bisexual men with AIDS. Lancet, 339 (8794), s. 632–635 (marzec 1992), doi:10.1016/0140-6736(92)90793-3, PMID 1347337 (ang.). 
  49. M.T. Schechter, K.J. Craib, K.A. Gelmon, J.S. Montaner i inni. HIV-1 and the aetiology of AIDS. Lancet, 341 (8846), s. 658–659 (marzec 1993), doi:10.1016/0140-6736(93)90421-C, PMID 8095571 (ang.). 
  50. Christopher Heredia: Poppers' link to HIV prompts call for warnings in S.F. (ang.). sfgate.com, 2001-10-25. [dostęp 2011-05-06].
Informacje zawarte w Homopedii nie zastępują konsultacji lekarskiej. Z informacji zawartych w Homopedii korzystasz na własną odpowiedzialność.