Sperma

Z Encyklopedii LGBT
Sperma

Sperma, nasienie, mlecznobiała płynna wydzielina wyrzucana poprzez cewkę moczową podczas wytrysku. W spermie znajdują się plemniki. Sperma osoby zakażonej wirusem HIV zawiera wiriony tego wirusa i może stanowić drogę do kolejnych zakażeń. Aby zapobiec takim zakażeniom, stosuje się prezerwatywy.

Właściwości spermy

Wygląd i konsystencja spermy

Sperma jest zwykle mlecznobiałą, czasem żółtawą półprzeźroczystą lepką cieczą. W przypadku obecności krwi w spermie może ona mieć także barwę różowawą.

Po wytrysku, części ejakulatu wyrzucona później szybko krzepnie[1] tworząc kulki[2], podczas gdy wcześniejsza część wytrysku zazwyczaj nie krzepnie.[3] Po okresie zwykle około 15-30 minut antygen gruczołu krokowego w nasieniu powoduje upłynnienie skrzepu nasiennego.[4] Uważa się, że początkowe krzepnięcia pomaga utrzymać nasienie w pochwie. Podczas upłynniania się plemniki są uwalniane, aby mogły podążać do komórek jajowych.[1]

Zapach spermy

Podobnie jak w przypadku smaku, krążą obiegowe opinie na temat wpływu różnych czynników na zapach spermy. Wśród czynników tych wymieniane są: dieta, przyjmowane leki, klimat, wysiłek fizyczny, rasa i narodowość, a nawet stany emocjonalne.[5]

Smak spermy

Według opinii rozpowszechnianych na łamach pism kobiecych na smak spermy mogą wpływać spożywane potrawy.[6] Źródła naukowe nie potwierdzają jednak tych opinii.[7]

Skład biochemiczny i wartości odżywcze spermy

Podczas wytrysku sperma przechodzi przez przewód wytryskowy i miesza się z płynami pochodzącymi z pęcherzyków nasiennych, prostaty, gruczołu opuszkowego i tworzy nasienie. Pęcherzyki nasiennych wytwarzają żółtawą, lepką ciecz bogatą we fruktozę i inne substancje, które stanowią około 70% ludzkiego nasienia. Prostata pod wpływem dihydrotestosteronu wydziela białawy płyn zawierający enzymy proteolityczne, kwas cytrynowy, fosfatazy kwaśnej i lipidy.[8] Gruczoły opuszkowo-cewkowe wydzielają jasną wydzielinę nawilżającą cewkę moczową.[9]

Osocze nasienia zapewnia odżywcze i ochronne medium dla plemników podczas ich przemieszczania się przez żeńskie narządów płciowe. Normalne środowisko pochwy, jest nieprzyjazne dla plemników, ponieważ jest bardzo kwaśne (za sprawą kwasu mlekowego), lepkie i kontrolowane przez komórki układu odpornościowego. Podstawowe aminy, takie jak putrescyna, spermina, spermidyna i kadaweryna są odpowiedzialne za zapach i smak nasienia. Są one alkaliczne i przeciwdziałają kwaśnemu środowisku pochwy, chroniąc DNA wewnątrz plemników przed denaturacją.

Frakcje spermy w zależności od wydzielającego je gruczołu przedstawia tabela:

Gruczoł Zawartość [%] Opis
jądra 2,82 Około 200–500 milionów plemników (tzw. spermatozoa).
pęcherzyki nasienne 65–75 aminokwasy, cytrynian, enzymy, fruktoza (główne źródło energii dla plemników), fosforylcholina, prostaglandyny (zaangażowane w walkę z odpowiedzią immunologiczną u kobiety przeciw obcemu nasieniu), białka, witamina C
Prostata 25–30 fosfatazy, kwas cytrynowy, antygeny prostaty, proteolityczne enzymy, cynk (poziom cynku około 135 ± 40 μg/ml dla zdrowych mężczyzn.[10] Cynk służy stabilizacji zawierającej DNA chromatyny w plemnikach. Niedobór cynku może mieć również negatywny wpływ na spermatogenezę i prowadzić do obniżenia płodności).
Gruczoły opuszkowo-cewkowe <1 galaktoza, śluz (Służą zwiększeniu mobilności plemników w pochwie i macicy, tworząc mniej lepki ośrodek dla plemników. Dzięki temu sperma ma spójną galaretowatą konsystencję.), preejakulat, kwas sialowy

Sperma składa się przede wszystkim z wody, ale zawiera także pewne ilości różnych substancji przydatnych organizmowi. Zawiera m.in. magnez, potas i selen.[11]

W 2005 roku amerykańscy naukowcy dokonali podsumowania badań nad składem spermy, tworząc modelową mieszaninę, która swym składem odpowiada ludzkiej spermie. Przyjęto, że sperma zawiera:[11]

substancja w spermie
[mg/100ml]
w średnim
wytrysku
[mg]
proteiny &0000000000005040.0000005040,0 &0000000000000171.360000171,36
cytryniany &0000000000000528.000000528,0 &0000000000000017.95000017,95
sód &0000000000000300.000000300,0 &0000000000000010.20000010,20
fruktoza &0000000000000272.000000272,0 &0000000000000009.2500009,25
chlor &0000000000000142.000000142,0 &0000000000000004.8300004,83
potas &0000000000000109.000000109,0 &0000000000000003.7100003,71
glukoza &0000000000000102.000000102,0 &0000000000000003.4700003,47
kwas mlekowy &0000000000000062.00000062,0 &0000000000000002.1100002,11
mocznik &0000000000000045.00000045,0 &0000000000000001.5300001,53
wapń &0000000000000027.60000027,6 &0000000000000000.9400000,94
cynk &0000000000000016.50000016,5 &0000000000000000.5600000,56
magnez &0000000000000011.00000011,0 &0000000000000000.3700000,37

Przyjęto przy tym, że średnia objętość ejakulatu to 3,4 ml.[11]

Ilość ejakulatu w wytrysku

Objętość ejakulatu, jaka jest wyrzucana podczas wytrysku znacznie różni się pomiędzy mężczyznami i może się wahać od 0,1 do 10 ml[12] (inne źródła wskazują na węższy zakres 2,3–4,99 ml[11]) (Dla porównania łyżeczka to 5 ml, a łyżka stołowa to 15 ml.) Na objętość nasienia u dorosłych mężczyzn ma wpływ czas, jaki upłynął od poprzedniego wytrysku; większe ilości nasienia obserwuje się po dłuższych okresach abstynencji. Nie jest jasne, czy częsty wytrysk zwiększa,[13] czy zmniejsza[14][15] czy też nie ma wpływu[16] na ryzyko raka prostaty. Czas trwania stymulacji prowadzącej do wytrysku nasienia mogą mieć wpływ na jego objętość.[17] Rażąco niska ilość ejakulatu jest znana jako hipospermia. Jedną z możliwych przyczyn leżących u podstaw małej objętości lub całkowitego brak wytrysku nasienia jest niedrożności przewodu wytryskowego. Normalne jest też zmniejszanie się ilości nasienia z wiekiem.

Zmiany właściwości spermy w okresie dojrzewania

Etap w ramach dojrzewania płciowego, w którym rozpoczyna się produkcja plemników przez jądra, jest określany mianem spermarche. (Nie jest tożsamy z momentem pierwszego wytrysku.) Spermarche występuje we wczesnym etapie okresu dojrzewania, w wieku w zakresie 11,7-15,3 lat (z medianą 13,4 lat) zwykle przed wiekiem szczytowego tempa wzrostu.[18]

Pierwszy wytrysk często występuje po około 12 miesięcach od początku okresu dojrzewania płciowego, na ogół poprzez masturbację lub polucję. Pierwsza ilość spermy jest niewielka. W czasie typowego wytrysku w ciągu pierwszych trzech miesięcy wydziela się jednorazowo mniej niż 1 ml nasienia. Nasienie pozyskane w okresie wczesnego dojrzewania jest zazwyczaj jasne. Po wytrysku to wczesne nasienie jest podobne do żelu i w odróżnieniu od nasienia starszych mężczyzn, nie upłynnia się. Podsumowanie rozwoju nasienia przedstawia tabela poniżej.

Zwykle w pierwszych wytryskach (90%) brak plemników. Wśród nielicznych wczesnych wytrysków, które zawierają plemniki ich większość (97%) jest nieruchliwa. Pozostałe plemniki (3%) mają zaburzenia ruchu.[19]

Gdy mężczyzna dojrzewa, w nasieniu wzrasta liczba normalnych, ruchliwych plemników. Nasienie pozyskane w przedziale od 12 do 14 miesięcy po pierwszej ejakulacji upłynnia się po krótkim czasie. W ciągu 24 miesięcy od pierwszego wytrysku, ilość nasienia oraz liczba i właściwości plemników jest taka jak w nasieniu dorosłego mężczyzny.[19]

Rozwój spermy w okresie dojrzewania
Czas po pierwszym
wytrysku [miesiące]
Średnia ilość
[ml]
Upłynnianie Średnia ilość plemników
[mln plemników / ml]
0 0,5 Nie 0
6 1,0 Nie 20
12 2,5 większość próbek upłynnia się 50
18 3,0 Sperma upłynnia się w ciągu godziny 70
24 3.5 Sperma upłynnia się w ciągu godziny 300

Sperma a zdrowie

Korzyści związane ze spermą

Sperma jako środek antydepresyjny dla kobiet

Pewne wyniki badań wskazują, że sperma może działać jako lek przeciwdepresyjny dla kobiet. Badanie polegało na porównaniu dwóch grup kobiet, z których jedna używała prezerwatyw a druga nie.[20][21][22][23][24]

Wpływ nasienia na męskiego partnera seksualnego (jako przyjmującego nasienie) nie jest znany.

Sperma w profilaktyce nowotworów

Pewne badania wskazują na to, że substancje zawarte w spermie mogą zapobiegać i zwalczać nowotwory a zwłaszcza nowotwory piersi.[25][26][27] Przypuszcza się, że właściwości to związane są z zawartością glikoprotein i selenu w spermie.

Sperma w zapobieganiu powikłaniom w czasie ciąży

Istnieje hipoteza, że przy przyjmowaniu spermy partnera substancje w niej zawarte pomagają układowi odpornościowemu kobiety tolerować obce białka, którymi są wtedy nie tylko białka występujące w nasieniu, ale także białka płodu i łożyska. Sperma pomaga wtedy utrzymać niskie ciśnienie tętnicze krwi, a tym samym zmniejsza ryzyko tzw. stanu przedrzucawkowego.[28][29]

Sperma a przenoszenie chorób

Sperma jest nośnikiem wielu chorób przenoszonych drogą płciową. Do najpoważniejszych z nich należy wirus HIV. Środkiem zmniejszającym ryzyko zakażenia chorobami przenoszącymi się przez spermę jest prezerwatywa

Kontakty oralne są zdecydowanie bezpieczniejsze od analnych, jednak pewne ryzyko wciąż istnieje. Z tego też powodu również w takich kontaktach zaleca się stosowanie prezerwatyw. Jeśli doszło do kontaktu błony śluzowej ust ze spermą osoby zakażonej, zaleca się wyplucie i przepłukanie wodą. Płukanie alkoholem nie jest zalecane, ponieważ ułatwia on zakażenie HIV komórek nabłonka jamy ustnej.[30] Połknięcie spermy nie zwiększa ryzyka zakażenia (w porównaniu z wypluciem), ale zaleca się potem kilkukrotne przepłukanie ust wodą.[31]

Badania sugerują, że wykonywanie niezabezpieczonego seksu oralnego z osobą zarażoną wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) może zwiększać ryzyko raka jamy ustnej lub gardła. Badanie wykazało, że 36% pacjentów z nowotworem miało HPV w porównaniu z zaledwie 1% w grupie osób zdrowych.[32]

Połykanie nasienia nie niesie żadnego dodatkowego ryzyka ponad to, które wynika z kontaktu spermy z błonami śluzowymi jamy ustnej.

Krew w nasieniu (hematospermia)

Obecność krwi w nasieniu zwana hematospermią może być widoczna gołym okiem, ale może też być dostrzegalna dopiero pod mikroskopem. Może być wynikiem stanu zapalnego, zakażenia, niedrożności lub uszkodzeń w cewce moczowej, jądrach, najądrzach lub gruczole krokowym. [33][34]

Często hematospermia ma charakter jednorazowy i ustępuje bez leczenia, niemniej jednak w każdym przypadku ważna jest konsultacja z lekarzem urologiem.[33][34]

Uczulenie na spermę

Znane są rzadkie przypadki wystąpienia reakcji alergicznych na spermę.[35] Objawy mogą być miejscowe (świąd pochwy, zaczerwienienie, obrzęk, pęcherze) lub mogą obejmować cały organizm (ogólne swędzenie, a nawet trudności w oddychaniu).

Jednym ze sposobów sprawdzenia, czy zachodzi nadwrażliwość na spermę, jest użycie prezerwatyw w trakcie stosunków. Jeśli powoduje ono ustąpienie lub zmniejszenie objawów to możliwe jest, że ich przyczyną jest alergia. Łagodne przypadki alergii na nasienie często mogą zostać przezwyciężone przez powtarzającą się ekspozycję na spermę.[36]

Lekarze z Uniwersytu w Utrechcie analizowali przypadki, w których pojawiały się trwające do tygodnia, grypopodobne objawy takie jak stan podgorączkowy, katar, zmęczenie oczu i ekstremalne spalanie natychmiast po wytrysku. W opisanych przypadkach była to reakcja alergiczna na własne nasienie.[37]

Praktyki seksualne związane ze spermą

Połykanie spermy

 Osobny artykuł: Seks oralny.

Z połykaniem spermy lub przyjmowaniem do ust wiążą się następujące praktyki seksualne:

  • Fellatio – Stymulacja oralna członka aż do wytrysku.
  • Felching – Wysysanie i wylizywanie spermy z odbytu po wytrysku, który nastąpił tam w trakcie stosunku analnego.
  • Kula śnieżna (ang. snowballing) – Przekazywanie sobie spermy z ust do ust podczas pocałunku.[38]
  • „Pączek” (ang. soggy biscuit) – Zabawa w gronie kilku osób polegająca na masturbacji zakończonej wytryskiem na pączka lub ciastko. Ostatnia osoba musi go potem zjeść wraz ze spermą.[38]

Wytrysk na twarz i inne części ciała

Praktyki seksualne związane z wytryskiem spermy na twarz i inne części ciała to:

  • Wytrysk na twarz – stymulacja członka zakończona wytryskiem spermy na twarz
  • Bukkake – zbiorowa masturbacja zakończona wytryskiem na twarz jednej osoby
  • Perłowy naszyjnik – wytrysk na szyję i piersi

Sperma w kulturze

Sperma w filozofii chińskiej

Filozofia chińska kładzie ogromny nacisk na formę energii zwanej 精 (jīng). Zgodnie z tą filozofią pozbywanie się spermy np. poprzez masturbację oznacza utratę cennej energii i jest oceniane negatywnie.

Sperma w rytuałach

W niektórych społecznościach Melanezji spermie przypisywane jest szczególne znaczenie. Jednym z takich plemion jest plemię Sambii z Nowej Gwinei. Ma ono rytuały i obrzędy wejścia w okres męskości, trwające kilka lat i obejmujące wytrysk przez fellatio często kilka razy dziennie. Nasienie jest bardzo cenione, a masturbacja jest postrzegana jako jego marnotrawstwo, a zatem nie jest ona mile widziana, chociaż częsty wytrysk jest wspierany. Możliwości w zakresie wytrysku są pielęgnowane od najmłodszych lat, ale poprzez fellatio, tak aby sperma mogła być spożywana, a nie marnowana. Jest przyjmowana dla dodania siły i jest uważana za coś podobnego do mleka matki.[39]

Sperma w szpiegostwie

Plama spermy na dywanie (u góry w ultrafiolecie u dołu w zwykłym świetle)

Ślady spermy są dobrze widoczne pod wpływem ultrafioletu. Wśród nietypowych zastosowań spermy wymienia się więc użycie jej jako atramentu sympatycznego w szpiegostwie.[40]

Banki spermy

Pierwsze eksperymenty w zakresie przedłużania żywotności plemników w spermie poprzez jej zamrażanie prowadzono w latach 40. i 50. XX w. ale w próbach tych ruchliwość, po rozmrożeniu odzyskiwało zaledwie 0,1% komórek, co było zbyt małą ilością by doszło do zapłodnienia. Sytuacja zmieniła się dzięki zastosowaniu gliceryny w połączeniu z innymi substancjami. W 1973 r. powstał we Francji pierwszy bank spermy.


Przypisy

  1. 1,0 1,1 Gordon G. Gallup, Rebecca L. Burch. Semen Displacement as a Sperm Competition Strategy in Humans. Evolutionary Psychology, 17 (3), s. 253–264 (2004), doi:10.1007/s12110-006-1008-9, ISSN 1474-7049 (ang.). 
  2. John Dean: Semen and sperm quality (ang.). [dostęp 2006-12-07].
  3. Robin R. Baker, Mark A. Bellis. Human Sperm Competition: ejaculate adjustment by males and the function of masturbation. Animal Behaviour, 46, s. 861–885 (1993), doi:10.1006/anbe.1993.1271 (ang.). 
  4. S.P. Balk, Y.J. Ko, G.J. Bubley. Biology of prostate-specific antigen. J. Clin. Oncol., 21 (2), s. 383–391 (styczeń 2003), doi:10.1200/JCO.2003.02.083, PMID 12525533 (ang.). 
  5. O spermie prawie wszystko (pol.). polgej.pl, 2007-04-04. [dostęp 2011-05-25].
  6. The Semen Taste Test (ang.). bbc.co.uk. [dostęp 2011-05-24].
  7. The Taste of Semen (ang.). soc.ucsb.edu, 2007-04-29. [dostęp 2011-05-24].
  8. T. Mann. The Biochemistry of Semen. (1954). London: Methuen & Co; New York: John Wiley & Sons (ang.). 
  9. Arthur C. Guyton: Textbook of Medical Physiology. Wyd. 8th. Philadelphia: W.B. Saunders, 1991, s. 890–891. ISBN 0-7216-3994-1.  (ang.)
  10. D. Canale, M. Bartelloni, A. Negroni, P. Meschini i inni. Zinc in human semen. International Journal of Andrololgy, 9 (6), s. 477–480 (grudzień 1986), PMID 3570537 (ang.). 
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 D.H. Owen, D.F. Katz. A review of the physical and chemical properties of human semen and the formulation of a semen simulant. J. Androl., 26 (4), s. 459–469 (2005), doi:10.2164/jandrol.04104, PMID 15955884 (ang.). 
  12. N. Rehan, A.J. Sobrero, J.W. Fertig. The semen of fertile men: statistical analysis of 1300 men. Fertility and Sterility, 26 (6), s. 492–502 (czerwiec 1975), PMID 1169171 (ang.). 
  13. P. Dimitropoulou, A. Lophatananon, D. Easton, R. Pocock i inni. Sexual activity and prostate cancer risk in men diagnosed at a younger age. BJU International, 103 (2), s. 178–185 (styczeń 2009), doi:10.1111/j.1464-410X.2008.08030.x, PMID 19016689 (ang.). 
  14. Masturbation Cuts Cancer Risk (ang.). BBC News Online, 2003-07-16. [dostęp 2009-03-04].
  15. G.G. Giles, G. Severi, D.R. English, J.L. Hopper. Frequency of ejaculation and risk of prostate cancer. JAMA, 292 (3), s. 329 (lipiec 2004), doi:10.1001/jama.292.3.329-a, PMID 15265846 (ang.). 
  16. M.F. Leitzmann, E.A. Platz, M.J. Stampfer, W.C. Willett i inni. Ejaculation frequency and subsequent risk of prostate cancer. JAMA, 291 (13), s. 1578–1586 (kwiecień 2004), doi:10.1001/jama.291.13.1578, PMID 15069045 (ang.). 
  17. N. Pound, M.H. Javed, C. Ruberto, M.A. Shaikh i inni. Duration of sexual arousal predicts semen parameters for masturbatory ejaculates. Physiol. Behav., 76 (4-5), s. 685–689 (sierpień 2002), doi:10.1016/S0031-9384(02)00803-X, PMID 12127009 (ang.). 
  18. C.T. Nielsen, N.E. Skakkebaek, D.W. Richardson, J.A. Darling i inni. Onset of the release of spermatozoa (spermarche) in boys in relation to age, testicular growth, pubic hair, and height. J. Clin. Endocrinol. Metab., 62 (3), s. 532–535 (marzec 1986), PMID 3944237 (ang.). 
  19. 19,0 19,1 Z. Janczewski, L. Bablok. Semen characteristics in pubertal boys. I. Semen quality after first ejaculation. Archives of Andrology, 15 (2-3), s. 199–205 (1985), doi:10.3109/01485018508986912, PMID 3833078 (ang.). 
  20. Jesse Bering. An ode to the many evolved virtues of human semen. Scientific American (2010) (ang.). 
  21. G.G. Gallup, R.L. Burch, S.M. Platek. Does Semen Have Antidepressant Properties?. Archives of Sexual Behavior, 31, s. 289–293 (czerwiec 2002) (ang.). 
  22. Tiffany Kary. Crying Over Spilled Semen. Psychology Today (2002-05-29) (ang.). 
  23. Raj Persaud. Semen acts as an anti-depressant. New Scientist (ang.). 
  24. Gordon Gallup. Does Semen Have Antidepressant Properties?. ARCHIVES OF SEXUAL BEHAVIOUR, 31, s. 289–293 (2002) (ang.). 
  25. M. Muller, K.J. Sales, A.A. Katz, H.N. Jabbour. Seminal plasma promotes the expression of tumorigenic and angiogenic genes in cervical adenocarcinoma cells via the E-series prostanoid 4 receptor. Endocrinology, 147 (7), s. 3356–3365 (lipiec 2006). The Endocrine Society, doi:10.1210/en.2005-1429, PMID 16574793 (ang.). [dostęp 2009-08-13]. 
  26. Monique G. Lê, Annie Bacheloti, Catherine Hill. Characteristics of reproductive life and risk of breast cancer in a case-control study of young nulliparous women. Journal of Clinical Epidemiology, 42 (12), s. 1227–1233 (1989), doi:10.1016/0895-4356(89)90121-2 (ang.). [dostęp 2009-08-13]. 
  27. Arne J. Gjorgov. Barrier contraceptive practice and male infertility as related factors to breast cancer in married women. Medical Hypotheses, 4 (2), s. 79–88 (1978), doi:10.1016/0306-9877(78)90051-8 (ang.). [dostęp 2009-08-13]. 
  28. S.A. Robertson, L.R. Guerin, L.M. Moldenhauer, J.D. Hayball. Activating T regulatory cells for tolerance in early pregnancy - the contribution of seminal fluid. J. Reprod. Immunol., 83 (1–2), s. 109–116 (grudzień 2009), doi:10.1016/j.jri.2009.08.003, PMID 19875178 (ang.). 
  29. S.A. Robertson, J.J. Bromfield, K.P. Tremellen. Seminal 'priming' for protection from pre-eclampsia-a unifying hypothesis. J. Reprod. Immunol., 59 (2), s. 253–265 (sierpień 2003), PMID 12896827 (ang.). 
  30. J. Zheng, O.O. Yang, Y. Xie, R. Campbell i inni. Ethanol stimulation of HIV infection of oral epithelial cells. J. Acquir. Immune Defic. Syndr., 37 (4), s. 1445–1453 (grudzień 2004), PMID 15602121 (ang.).  cyt. za: Dorota Rogowska-Szadkowska: Zakażenie HIV w następstwie kontaktów seksualnych (pol.). Krajowe Centrum ds. AIDS, luty 2008. [dostęp 2010-11-09].
  31. Seks oralny a ryzyko zakażenia HIV (pol.). Krajowe Centrum ds. AIDS. [dostęp 2010-11-09].
  32. Oral Sex Linked To Mouth Cancer Risk (ang.). bio-medicine.org, 2005-11-20. [dostęp 2011-05-26].
  33. 33,0 33,1 K.B. Stefanovic, P.C. Gregg, M. Soung. Evaluation and treatment of hematospermia. Am. Fam. Physician, 80 (12), s. 1421–1427 (grudzień 2009), PMID 20000304 (ang.). 
  34. 34,0 34,1 Information from your family doctor. Hematospermia: blood in the semen. Am. Fam. Physician, 80 (12), s. 1428 (grudzień 2009), PMID 20017235 (ang.). 
  35. G. Guillet, G. Dagregorio, M.H. Guillet. [Vulvar contact dermatitis due to seminal allergy: 3 cases]. Ann. Dermatol. Venereol., 132 (2), s. 123–125 (luty 2005), PMID 15798560 (ang.). 
  36. S. Weidinger, J. Ring, F.M. Köhn. IgE-mediated allergy against human seminal plasma. Chem. Immunol. Allergy, 88, s. 128–138 (2005), doi:10.1159/000087830, PMID 16129942 (ang.). 
  37. Kate Kelland: Semen allergy suspected in rare post-orgasm illness (ang.). W: LONDON [on-line]. Reuters, Jan 17, 2011.
  38. 38,0 38,1 Eric Partridge, Tom Dalzell, Terry Victor: The new Partridge dictionary of slang and unconventional English. London: 2006. ISBN 978-0-415-25938-5.  (ang.)
  39. Michael Moffatt: The Sambia (ang.). mdc.edu. [dostęp 2011-04-15].
  40. Piers Brendon: The spymaster who was stranger than fiction (ang.). independent.co.uk, 1999-10-29. [dostęp 2011-05-25].
Informacje zawarte w Homopedii nie zastępują konsultacji lekarskiej. Z informacji zawartych w Homopedii korzystasz na własną odpowiedzialność.